Dit fraai gebonden boek is verschenen bij een gerenommeerde Amerikaanse wetenschappelijke uitgeverij in de reeks Medicine & Culture. Het is geschreven door de Russische wetenschapster Irina Sirotkina, verbonden aan het Institute for the History of Science and Technology, Russian Academy of Sciences, Moscow. Ter voorbereiding op haar boek deed Sirotkina onder meer jarenlang onderzoek aan een aantal buitenlandse universiteiten en instituten in de vs, Londen en Parijs. Met behulp van derden schreef zij de tekst zelf in het Engels en hoewel zij geen native speaker is, mag de tekst vlot-leesbaar genoemd worden.

Het boek is een weinig conventionele geschiedenis van de psychiatrie geworden. Naast de beschrijving van een sleutelperiode uit de Russische geschiedenis - van imperialisme tot stalinisme -, waarin een nieuw medisch specialisme tot ontwikkeling komt, richt de auteur de focus op de bloeiperiode van de Russische literatuur in de tweede helft van de negentiende eeuw. Voor deze benadering is gekozen, omdat de grote Russische schrijvers uit die tijd van bepalende invloed zijn geweest op het geestelijk leven respectievelijk de cultuur in Rusland en ver daarbuiten, dus ook op de ontwikkeling van de psychiatrie. Daarnaast viel de institutionalisering van de psychiatrie in Rusland samen met een markante periode uit de nationale geschiedenis, die gekenmerkt werd door snelle opeenvolgende veranderingen op economisch, wetenschappelijk en cultureel gebied, door oorlogen en revoluties.

Vooraanstaande psychiaters uit die dagen illustreerden hun theorieën aan de hand van de grote literaire romans en er bestond binnen de psychiatrie veel belangstelling voor het genre van de pathografie (de term is van Paul Julius Möbius, zenuwarts te Leipzig van 1853-1907): de medische biografie van beroemde staatslieden of kunstenaars, in het bijzonder die van literaire genieën. Omgekeerd wordt door Sirotkina aangetoond dat verschillende Russische schrijvers, waaronder Tolstoj en Dostojewski, zich bij het schrijven van hun boeken uitvoerig documenteerden en specifieke psychiatrische vakliteratuur grondig bestudeerden.

Het streven van de Russische psychiatrie was er met de literaire pathografie steeds op gericht om de afstand tussen normaliteit en pathologie te verkleinen en om aan te tonen dat 'gekte' niet een subgroep mensen onderscheidt van de bevolking als geheel, maar dat het daarentegen de gewoonste zaak van de wereld is dat vele, zo niet alle, mensen in meer of mindere mate lijden aan vormen van 'afwijkend gedrag'. Pas veel later in de twintigste eeuw zou de stigmatiserende werking van de pathografie als openbare post factum en post mortem diagnostiek tot felle discussies voeren en haar eigen neergang inleiden, om in de moderne tijd weer voorzichtig haar opwachting te maken. In het Nederlandse taalgebied is het vooral de hoogleraar psychiatrie Verbeek geweest die dit genre door de jaren heen is blijven beoefenen.

Sirotkina neemt in haar boek steeds per hoofdstuk een vooraanstaand psychiater (onder meer Chizh, Bazhenov en Osipov) naast een groot schrijver (Gogol, Dostojewski, Tolstoj) onder de loep en werkt vervolgens de onderlinge relaties binnen de literatuur en de psychiatrie uit binnen de context van het betreffende tijdsgewricht. In het afsluitende hoofstuk wordt nader ingegaan op het genie-waanzinthema in de vroege Sovjetjaren.

Het boek heeft veel te bieden voor de psychiater die van Rusland, geschiedenis en literatuur houdt. Maar veel minder dan de Russische literatuur zelf. Volgens velen (Behkterev, Stefan Zweig en in Nederland Buytendijk) maakte Dostojewski psychiatrische aandoeningen begrijpelijk voor brede lagen van de bevolking en toonde hij aan dat krankzinnigheid niet alleen te vinden was in de gevangenis of het asiel, maar veeleer te midden van het leven van alledag. Ook Tolstoj is een grote bron van psychologische kennis gebleken. En Gogol heeft ons onder meer doen beseffen dat de hersenen niet in ons hoofd zitten. In het Engels zegt hij dat zo: 'People are under the misapprehension that the human brain is situated in the head: nothing could be further from the truth. It is carried by the wind from the Caspian Sea.'

H.J.T.M. Corthals