Het begin van de moderne psychiatrie wordt wel gelegd bij Philippe Pinel, die in 1795 in de Salpêtrière gevangenen met psychische stoornissen bevrijdde. Deze gebeurtenis is vereeuwigd op het iconische schilderij van Robert Fleury waarop Pinel een onschuldig uitziende jonge vrouw laat losmaken uit haar ketenen. In zijn boek Madness in civilization wijst Andrew Scull erop dat dit weliswaar een goed voorbeeld is van geslaagde reputatievorming, maar niet strookt met de werkelijkheid. Al veel eerder werd gekte als ziekte gezien en deden artsen hun uiterste best deze te behandelen. Zo schildert Hieronymus Bosch een arts die de ‘steen der dwaasheid’ door trepanatie verwijdert uit de hersenen. In de 15de eeuw heerste het idee dat hierdoor gekte kon worden genezen.

Scull, hoogleraar aan de Universiteit van Californië en oorspronkelijk uit Engeland afkomstig, hanteert bewust het woord ‘madness’, gekte of waanzin in het Nederlands. Zijn stelling is dat gekte inherent is aan de ontwikkeling van elke beschaving. Een van de reacties is uitsluiting, zoals Michel Foucault in de jaren tachtig van de vorige eeuw heeft benadrukt. Scull verwijt hem echter eenzijdigheid en vele historische slordigheden.

Een andere reactie is behandeling. We kunnen ons afvragen wat beter is. De hedendaagse psychiatrie zegt voor behandelen te kiezen, maar de effecten ogen bescheiden en de gemiddelde levensverwachting van psychiatrische patiënten blijkt de laatste 25 jaar afgenomen te zijn.

Met de observatie dat bij het overgrote deel van de gevangenen in westerse samenlevingen een psychiatrische diagnose kan worden gesteld, is het zelfs de vraag of de de-institutionalisering van de laatste 50 jaar wel echt de uitsluiting van patiënten heeft tegengegaan. Is er nieuwe Pinel nodig?

De institutionalisering was overigens geen paradijs. Scull laat met bekende, maar vooral veel onbekende voorbeelden zien hoe deze eraan toe ging. Ook toont hij hoe de uitsluiting middels het bouwen van ziekenhuizen reeds in de 13de eeuw in Egypte en het Moorse Granada begon en later in West-Europa werd overgenomen. Dit alles ging gepaard met andere reacties, zoals mensen die vanwege afwijkende maatschappelijke opvattingen als gestoord of heks tot de brandstapel werden veroordeeld.

Scull is bovenal een verteller. Hij veroordeelt niet, maar beschrijft vanuit een mild kritisch standpunt. Hij laat met prachtige illustraties zien hoe oneindig divers reactiepatronen op gekte in de geschiedenis zijn. In de wereld van Cervantes’ Don Quichot werd erom gelachen. Shakespeares King Lear daalt af in de diepste krochten van gekte. Goya verbeeldt in het schilderij Corral de locos (1793) zijn grote angst zelf gek te worden.

Dat maakt het boek tot een zeer aangename leeservaring. Het zet historische misverstanden recht, waardoor de lezer zijn beeld moet herzien. Het American Journal of Psychiatry heette tot 1922 Journal of Insanity. Vanaf die tijd nam men in de psychiatrie aan steeds verder vooruit te komen. Toch is dat de vraag als gekte inherent aan menselijke beschaving kan worden beschouwd. De reactie die de samenleving vindt, is een pendulum die telkens weer op andere wijze opduikt. Daarvan zijn ook wij, en ik ben na het lezen van dit boek overtuigd, een onderdeel.

R. Van, psychiater, Amsterdam